ЛитКритика.by

Комичный мы-критик разбушевался

***

Сорам нацыі

Я не прызнаю рускамоўных пісьменнікаў з Беларусі за беларусаў. І вось чаму.

Служыўшы з 1987 па 1989 год у Савецкай Арміі, я заспеў перыяд яе поўнай дэградацыі, што папярэднічаў распаду імперыі камуністаў. Краіна з такой арміяй проста абавязана была разваліцца. Народы, гвалтам сабраныя ў яе, на той час ужо моцна ненавідзелі адзін аднаго. Што асабліва было прыкметна ў войску, калі людзей прымусова гналі на чужыя тэрыторыі жыць па чужых правілах у чужым культурным атачэнні.

І ведаеце, каго найбольш ненавідзелі народы з перыферыі СССР? Маскалёў і нас, беларусаў. І калі з маскалямі ўсё, так бы мовіць, ясна, то сэнс нянавісці асабіста да мяне ад гэтых народаў дайшоў толькі гадоў 15 таму. З усіх нацый, толькі зрусіфікаваныя беларусы, гараджане, былі як дзве кроплі вады падобныя на рускіх. А рускіх у малых народаў былі ўсе падставы ненавідзіць, як разумееце.

І вось, вечна прыгнечаныя, гэтыя народы адыгрываліся ў Савецкай Арміі на рускіх і рускамоўных, калі сіла, бальшыня былі на іх баку. А гэта здаралася часта, бо малыя народы збіваліся ў кучу, і не важна, чачэнец ты ці таджык, армянін ці літовец. Ва ўсіх іх была свая нацыянальная годнасць, мова, пачуццё еднасці, агульны боль. У беларусаў разам з моваю знікла і годнасць, гарадскія беларусы поўнасцю атаясамлівалі сябе з Масквою.

Я не любіў тады чачэнцаў. Лічыў іх хітрымі агрэсіўнымі жывёламі. Але не ведаў пра сталінскую дэпартацыю гэтага народа (500 тыс. чалавек) у казахскія стэпы. Той боль у 1987 годзе быў вельмі жывы ў салдатаў Савецай Арміі чачэнскай нацыянальнасці. Яны інстынктыўна трымаліся адно за аднаго.

Заўважыў, што калі адзін чачэнец у калектыве – гэта звычайны савецкі чалавек, цалкам адэкватны. Калі два – гэта ўжо сям’я, што спрабуе адасобіцца ад іншых. Тры – ужо банда, якая намагаецца ўсталяваць сваю ўладу і свае правілы. Бывала, што 3–5 чачэнцаў трымалі ў страху чалавек 40 іншых салдатаў. Бо, лучачыся, яны набывалі сілу ў геаметрычнай прагрэсіі. Вось што такое нацыянальнае пачуццё.

Я не бачыў за 2 гады фізічна слабых, хілых чачэнцаў. У 18–20 гадоў яны выглядаюць развітымі, як нашы гараджане ў 30-35. Гэта ўжо цалкам сталыя, гатовыя да ўсіх нягодаў мужчыны. Што таксама выклікана суровымі ўмовамі пражывання і памяццю пра ганенні ад рускіх. Аднак дзіўна: пры гэтым яны страшэнна не любяць фізічную працу і ўсяляк яе ўхіляюцца! У Армію яны ішлі пагалоўна з вадзіцельскімі правамі, бо мала хто з рускіх і беларускіх бэйбусаў меў правы кіроўцы ў 18 гадоў. А хітрыя чачэнцы – мелі, і праца вадзіцеля не пыльная, не прынізлівая. Бачыў аднаго капцёра, кладаўшчыка. Таксама някепска. Не прыгадаю хлебарэзаў, кухараў. І хоць месца салодкае, але ў нечым, па іх мерках, прыніжае мужчыну. Там звычайна шчыравалі азербайджанцы, армяне, грузіны. Гордыя я ж чачэнцы круцілі баранку, што нагадвала кіраванне канём. Але носам зямлю не рылі дакладна.

Увогуле паводзіны ўсіх паўночных каўказцаў, асабліва мусульман, было вельмі падобнае да чачэнцаў. Яны заўсёды збіраліся ў кучу і адстойвалі адзін аднаго, быццам з аднаго сяла. Аднаго дагестанца з нашага прызыву тут жа вызвалі каўказцы не толькі ад прыніжэнняў “дзядоў”, але і ад фізічнай працы: будучы днявальным, уначы, ён падымаў з ложкаў казахаў і ўзбекаў ды прымушаў мыць туалет за сябе. Калі звальняліся “дзяды”, то адзін кабардзінец бедаваў і перажываў за таго дагестанца (даволі бесталковага і не жорсткага) як за сябе: што ж, маўляў, ты будзеш рабіць, калі я звольнюся? Кабардзінец бачыў, што з паўночных каўказцаў той дагестанец застаецца адзін. Я не раз чуў іх таварыскія гутаркі. Кабардзінец, такім чынам, хварэў за бесталковага дагестанца з іншых гор, іншамоўнага, не як за земляка нават – а як за брата.

І сапраўды, як толькі звольніліся апекуны таго дагестанца, – казахі і ўзбекі сталі яго падымаць поначы, як ён некалі іх, ды прымушалі шараваць прыбіральню.

Так што нацыянальнае пытанне было ў СССР надзвычай вострым. Невырашальным. Паўночныя каўказцы, якія падміналі пад сябе палкі, тым не менш сімпатызавалі, напрыклад, заходнім украінцам. Цяпер разумею чаму – бачылі аднолькавую нянавісць да рускіх, імкненне размаўляць між сабою на роднай мове. Тое ж тычыцца і прыбалтаў – іншамоўныя, іншакультурныя, яны былі ў многім блізкія злому чачэну.

Таму відаць, што чалавек без нацыянальнага пачуцця, мовы – пакінуты сам- насам з сабою, безабаронны. За яго ніхто не заступіцца. І па вялікім рахунку – не паважаюць яго нармальныя народы – заслужана.

Тут, дарэчы, і адказ на немагчымасць адэптаў беларускасці, літаратараў, крытыкаваць адно аднаго публічна. Той жа механізм малога народа спрацоўвае – збіванне дзеля выжывання ў шчыльны клубок. А калі крытыкуеш, значыць, не паважаеш саму беларушчыну. Адсюль і слабасць літаратуры.

Адсюль і такія з’явы апошніх гадоў  як:

1) адзіны сайт літаратурнай крытыкі заснаваў зацята рускамоўны беларус;
2) адзіны нобелеўскі лаўрэат – рускамоўная пісьменніца, раўнадушная да мовы нацыянальнай;
3) папулярны празаік, што піша пра сучасных беларусаў, – рускамоўны.

Разбяром коратка.

1) Сайт літаратурнай крытыкі – ясна чаму быў магчымы толькі ад рускамоўнага пісьменніка: ён па-за нацыянальнай малалікай суполкаю. Адно будучы аддаленым ад яе, можна жорстка крытыкаваць. Але сайт, працеляпаўшыся колькі гадоў, загнуўся (збеглі ўсе аўтары) і ператварыўся ў прыватны блог калялітаратурных падзей. Бо немагчыма аналізаваць нацыянальную літаратуру на чужароднай мове.

2) Нобелеўская лаўрэатка Алексіевіч. Ніякага дачынення да ўласна нацыянальнай культуры. Лакмусавая паперчына – пагарда беларускай моваю. Для пісьменніка гэта недапушчальна. Тады ты ўжо не нацыянальны літаратар, пазіцыянуеш і прапагандуеш іншы народ. Акрамя таго, Алексіевіч ёсць не мастаком, не паэтам ці празаікам, а публіцыстам. Такое нобелеўскае лаўрэацтва Беларусі мала патрэбнае. Гэта дэманстрацыя дамінавання захопніцкай культуры суседа.

3) Празаік Марціновіч-рускамоўны, папулярны літаратар, што піша пра беларусаў. Гэта карыкатурны праект, бо павісае, як і Новікаў і Алексіевіч, над прорваю задам, мерачыся сядзець на двух крэслах. Паўтаруся, што беларускі пісьменнік не можа пісаць на мове, якая захапіла і падавіла беларускую. Гэта плявок і насмешка. А заігрыванне Марціновіча-рускамоўнага з беларускімі элітамі мае чыста меркантыльны змест – выгадна, а раптам увойдзеш у кантэкст нацыянальнай культуры? Бо выдатна ведае Марціновіч-рускамоўны, як і паэт Анатоль Аўруцін, што ў Расеі, чыю культуру яны апяваюць, творачы па-руску, яны адстаўной казы барабаншчыкі. Цяпер нікому не патрэбныя, а па смерці  – тым болей. Таму гарэзаванне з элітамі беларускамоўнымі – адно спроба ўпісацца ў нацыянальны кантэкст, запрэгчы тыя эліты працаваць на сваю папулярнасць. У каго ў каго, а ўжо ў пісьменнікаў не можа быць ніякага кампрамісу: ёсць нацыянальная мова, на ёй і пішы. І калі публіцыст, журналіст і мастацтвазнаўца Марціновіч-рускамоўны аж да 40 гадоў не здужаў вывучыць нацыянальную мову, то папахвае гэта або непаўнацэннасцю разумовай, або схаванай нянавісцю і грэблівасцю да беларускай культуры.

Тое ж тычыцца і Алеся Новікава з блога калялітаратурных падзей і Алексіевіч Святланы. Было даволі часу засвоіць беларускую мову. І калі ў Новікава, па яго словах, тры вышэйшыя адукацыі, то ўжо не вывучыць адну нацыянальную мову – сорамна для пісьменніка і нават ганебна. Тут яўна праглядаецца рускасць, нянавісць і грэблівасць да найбольшай нацыянальнай каштоўнасці – мовы.

Мова ёсць крытэрый і мерка: не ведаеш, не любіш, не ўжываеш – не беларус ты, і тым болей – не беларускі пісьменнік. Бо ў дадзенай сітуацыі поўнай і завершанай русіфікацыі гарадоў Беларусі ўжо ж пісьменнік беларускі дакладна не мае права заігрываць з рускай культурай і выбіваць з дапамогай рускай мовы даляры і дабрабыт, як Алексіевіч і Марціновіч-рускамоўны. Не гонар, а сорам нацыі.

Міхась Южык