Чурылавец пайшоў. Васіль Шырко
Родам я з вёскі Чурылава Уздзенскага раёна. Да вайны яе называлі Кітаем. Надта населена густа. Больш як тысячу жыхароў. Хаты туліліся адна да адной, быццам спалоханыя воўкам авечкі. Адзіная вуліца была наўздзіў доўгай. На адной палове жылі слабаджане, на другой канчане. І пасярод вёскі балота. У гэтай дрыгве-багне, бліз рэчкі-быстрацечкі Уздзянкі, горбілася маленькая трухлявая хатка, крытая чаротам. Бярвёны той хаткі замшэлі. У наўпаразбураным коміне гуляў вецер. З усіх бакоў хатку-бабулю падпіралі вярбовыя жэрдкі. Камлі іх стаялі ў ржавай вадзе, і жэрдкі пусцілі парасткі, праклюнуліся лісточкі, а там пайшлі ў рост галінкі, і хатка здавалася зялёным буданом. Жыў у той хаце чорны, чарней пячной засланкі, стары бабыль Чаркес.
Фашысты спалілі вёску, а хатка Чаркеса перажыла свайго гаспадара, і доўга стаяла пасля вайны. Каля яе мы гулялі ў хованкі, бадай, адзіную нацыянальную гульню беларусаў.
Я памятаю скокі старэйшых ад мяне хлопцаў і дзяўчат на пятачку пад пералівы гармоніка і бух бубна. Вальсы, полькі, падыспаны. Сюды, хоць і ганялі малечу настаўнікі, прыбягалі мы, падшыванцы, прыходзілі «удзельнікі Кулікоўскай бітвы», дзяды-прадзеды Мікля, Карпей, Паўлюк. Адзін нізенькі, таму і празваны Міклем, укарочанае ад Мікалая, а вось імя Карп для доўгага, як аглобля, Карпа, здавалася маім землякам караткаватым, таму і ахрысцілі чалавека Карпеем. Майго дзядзьку Паўла ўсе называлі Паўлюком. Варта адзначыць, што гэта імя яму падыходзіла лепш. Яно круглей і гучала весялей – Паў-лю-юк!
Калі заціхалі бубен і гармонік, музыкі ўступалі месца дзядам. На прынесеным з бліжэйшай хаты заслоне, і ўсчыналася, як мне здавалася, самае цікавае. Дзед Мікля распавядаў, як у грамадзянскую сам... Лёня Троцкі прычапіў яму да фрэнча ордэн Баявога Чырвонага Сцяга.
-- За што? – зліваліся ў адзін голас некалькі галасоў.
Старога не трэба было цягнуць за язык.
-- На ераплане ў разведку лётаў...
Дзяды пасмейваліся. Ніякага ордэна ў Міклі не было. Вунь у дзеда Паўлушы за грамадзянскую вайну іх два. Ён чапаевец. Калі падвып"е, садзіцца на самага гарачага ў калгасе каня (былі і такія) і на ляту падымае шапку з зямлі. Адзін у яго недахоп: не прамаўляе шыпячых. «Ж» у яго «з», «ч» - у дзеда «ц». Нават сваё шляхетна-татарскае прозвішча Кучук, па-татарску кароткі (у нас паўвёскі Кучукі), выгаварвае праз «цэ».
-- Вы бачыліся з Леніным? – пытаюць кожны раз піянеры.
Спачатку дзед Паўлуша адмаўляў сваё знаёмства з правадыром усіх часоў і народаў, пакуль бабуля, якая зусім нядаўна загадала доўга жыць, не навучыла старога: «Дурань ты, дзед! Хто ж гэта проўду кажа? Яна згінула разам з тваім Чапаем. Бальшавікі лгуць не падсяваючы, нейкую камунізму выдумляюць, а ты нэ-э, не бачыў. Пэўна, кепска глядзеў, каб табе зрэнкі павылазілі. Людзі скажуць – падслепаваты!». І наш дзед зразумеў: мае рацыю мудрая бабуля, праўду (па-чурылаўску проўду) бальшавікі сапраўды расстралялі ў семнаццатым. А ён, стары чапаевец, не дурнейшы ад іх. Маніць, дык маніць.
-- Ці бачылі вы, дзядуля, Леніна? – пыталі чапаеўца ў чарговы раз дзеці.
-- Дальбог бацыў! - кляўся Паўлуша. -- Каб я не дазыў да заўтрасняга дня, як не бацыў.
-- Бачыў, як бачыць вас, -- падтаквала бабуля. – Фатаграфія была, ды цыганы, каб іх качкі ўбрыкнулі, сцібрылі. Зайшлі вады напіцца і ф"юць – нямашака фоткі. Спахапіліся мы, ды позна.
-- Раскажыце пра Леніна, раскажыце... - не ўтаймаваць рабятню.
-- Дык слухайце, -- падкручывае вусы Паўлуша. -- Зык масына! Вылазіць Валодзя. Агледзеўся. Не да Цапая сыбуе, а прама да мяне. Здароў, Куцук!
-- Здароў, Валодзя!
Піянеры вераць. А чурылаўцы рагочуць, іх не абуеш у лапці, інакш не вітаюцца з чапаеўцам, як «здароў Куцук», а то і «масыну» згадаюць. Дзед не крыўдзіцца. Толькі вусы пагладжвае. Ды гэта я ўжо забягаю наперад, не раўнуючы, як дзед Карпей пасля наведвання Уздзенскай сталоўкі, дзе на разліў прадавалася руская горкая.
Пасля Міклевага палёту на ераплане, дасціпны дзед Карпей распавядае пра шматпудовага сома, які водзіцца ў яме, насупраць яго дома. (Тую яму пасля смерці дзядулі назавуць Карпеевай).
-- Праглынуць качку, ды што там качку, тлустага гусака, а то і падсвінка, таму сому, што раз плюнуць...
Дзеду вераць і не вераць. Шушукаюцца за спіной. А вось казкі майго дзядзькі Паўлюка ўсе слухаюць, разявіўшы рот. Тут і кірмашы, і чэрці, і вучоныя мядзведзі са злымі ваўкамі і хітрымі рысямі.
-- А ўчора апоўначы чую: нехта ў акно шкрабецца... -- паніжае голас дзядзька. Вусцішна. Вакол цемра. Усе стаіліся, як мыш пад венікам.
-- Ужо іншы раз даскажу, -- міласцівіцца Паўлюк, -- вунь Марцінкевіч падышоў. Папрасіце, пра дзвевак спяе.
Усе смяюцца. Марцінкевіч прывёз з вайны надта цікавую песню. Ён спявае яе на вяселлях, на радзінах, а, калі пашанцуе, то і на пахаваннях. Яго ўпрошваць доўга не трэба. Рускую песню дзед спявае на беларускі капыл.
Дзеўкі ў лес і я за імі,
Дзеўкі сядуць і я з імі.
Разгаварываю!
І вось гэта «разгаварываю» выклікае чамусьці гамерычны рогат. У нас у Чурылаве гавораць, размаўляюць, баюць на чыстай беларускай мове, а «разгаварываюць» толькі двое. Прымак, расіянін, цяжка кантужаны у вайну, страціўшы ў слых, Чумічоў. Ён прамаўляе чыста па-руску, як і Зіна, прывезеная нашым земляком Міхаілам з блакаднага Ленінграда. Муж і дзеці гавораць на мове родных асін, а Зіна часцей на мове, абутай у граніт Нявы. І смех, і грэх, але майго майго сябра, яе сына Валодзю, адлічаць з Уздзенскай СШ імя Пушкіна з-за двоек па рускай мовы. Яна цяжка даецца маім землякам. Хоць забі, літара «эр» і ўсе шыпячыя у іх, як і ў мяне, толькі цвёрдыя. Ніхто не скажа «три», «береза», а скажа -- пачнуць дражніць. Шмат пазней гарадскія дзеці разам з таннымі баранкамі і цукеркамі панапрыцягваюць з горада ў вёску русізмаў. Мая маці будзе пытаць у мяне: «Што ж гэта ты, сынок, у сваім ніверсіцеці не навучыўся плявузгаць па-гарадскому? Здаецца ж, не дурнейшы ад іншых, а пітуха пеўнем называеш...» Як кажуць: ні дадаць, ні адняць: што праўда, то праўда, каб "плявузгаць па-гарадскому", мала аднаго ўніверсітэта.
Беларуская мова ў маім Чурылаве амаль літаратурная, як і на ўсёй Уздзеншчыне. Нездарма нашы землякі, акадэмікі КандратКрапіва і Пятро Глебка, ці не ўсё жыццё рупліва працавалі, ці як кажуць у Чурылаве, шчыравалі над выданнем беларуска-рускага і руска-беларускага слоўнікаў.
Яшчэ дражнілі чурылаўцаў за канчаткі «оў», «ёў» «э», напрыклад: укроў, узёў, валэ, галубэ. Але так размаўляюць ці не ўе прынямонцы: у Нізку, дзе нарадзіліся Крапіва і Трус, у коласаўскай Мікалаеўшчыне, шмат дзе на Гродзеншчыне, за сотні вёрст ад Чурылава. Паспрабуй крыкні «узяў». Не атрымаецца, а якое галасістае «узё-ё-ёў», ці параўнайце валы і валэ-э-э... Ганялі плыты да Балтыйскага мора мае землякі і пераклікаліся: багатырэ, малэ, калэ...
Вось і рос я ў беларускамоўнай, а яшчэ казачнай стыхіі.
-- Кім ты хочаш быць? – пытаўся дзед Алесь ці бабуля Мар"яна.
-- Алесем Якімовічам, -- горда, без цені сумніву, адказваў я, і нават пасталеўшы, не адумаўся. Я хацеў, напісаць такія ж цікавыя казкі, як «Каваль-Вернідуб», ці аповесці пра Кастуся Каліноўскага.
Ды хто з маіх аднагодкаў не зайздросціў нашаму славутаму земляку-пісьменніку, лаўрэату Дзяржаўнай прэміі?
-- Каб вывучыцца на Якімовіча трэба кантычкі за пазухай насіць, -- казаў, пыхкаючы люлькай, мой дзед Алесь. Ён адзін год хадзіў у школу, а ведаў напамяць яршоўскага «Канька-гарбунка». І я насіў за пазухай кнігі Янкі Маўра, Міхася Лынькова, ПаўлюкаТруса, знакамітага шашыста Ракітніцкага, дзякуючы якому ставіў "нужнікі" лепшым шашыстам вёскі, а пасля і раёна. Памятаю як паміраў мой дзядуля Алесь. Было гэта на вялікдзень. Толькі-толькі правялі ў вёску радыё. Ілля Курган весела, натхнённа чытаў «Канька-Гарбунка». Дзед слухаў і ціха хваліў дыктара: «Правільна, сынок, так-так, малайчына!..».
Мой прадзед, дзедаў бацька Лукаш, прыбіўся ў Чурылава з Нізка, радзімы Кандрата Крапівы. Двухмятровага росту. Валасы – колеру спелай саломы. Гаварыў прыказкамі, прымаўкамі, прыдумваў замовы.
Чэрці, чэрці,
Памажыце рыбу перці.
Аддам жонку і дзеці,
Не было б куды рыбы дзеці!
Ён быў чалавек суровы. Яго сын, мой дзед Алесь, заснуў, пасучы кароў, і тыя залезлі ў шкоду. Лукаш збіў хлопчыка на горкі яблык. Ён з таго часу пачаў слепнуць, і апошнія паўста вёсен жыцця не мог адрозніць ночы ад дня. Я не застаў дзеда відушчым. І гэтым карыстаўся. Перапішу з задачніка ў сшытак прыклады з хатняга задання.
-- Дзеду, колькі будзе: пяць плюс тры.
-
- Восем, - гукае з печы дзед.
-- А сем мінус тры?
-- Чатыры.
Я хуценька запісваў. Пяць хвілін і бывай арыфметыка. Таму ніхто так не галасіў на пахаванні дзеда Алеся, як я. Вясковыя бабы хвалілі – сапраўдны ўнук. Пра арыфметыку, яны, канешне, не ведалі.
Мой бацька, па пашпарту Аляксандр, а звалі ўсе чамусьці Алёшкам, меў выключную памяць.Цяжка паверыць, але ён ведаў на памяць каля дваццаці паэм і двухсот вершаў! Сёння ён, пэўне ж, трапіў бы ў «Кнігу рэкордаў Гінэса». Усе паэмы і вершы тата запомніў да шаснаццаці год. Прачытае двойчы паэму і можа паўтарыць. Няважна на якой мове яна напісана. Больш таго, перад вайной хадзіла пласцінка з «Главной улицой» Дзямяна Беднага і паэмай «Энеіда» Катлярэўскага. Першая на рускай мове, другая на ўкраінскай. Бацька паслухаў раз, другі і запамятаваў на ўсё жыццё тыя даўжэзныя творы.
Чытаў мой Аляксандр Аляксандравіч вершы і паэмы наўздзіў артыстычна. Танчыў, падпяваў. Чытаў іх з вясковай і раённай сцэны. Чытаў перад баямі ў акопах Вялікай Айчыннай, у самым страшным фашысцкім лагеры смерці Асвенціме, у музеі Якуба Коласа, куды запрашаў сын народнага паэта Даніла. Калі бацька прыязджаў запісвацца на Беларускае тэлебачанне (Макаёнка, 9), у студыю, паглядзець на незвычайнага калгасніка збягаліся з усіх паверхаў рэжысёры, асістэнты рэжысёраў, рэдактары, асвятляльнікі і нават тэхнікі. Такое раней здаралася за дзевяць год маёй працы на БТ яшчэ толькі аднойчы: народ прыбег на Андрэя Вазнясенскага і яго маладую, нібыта паэтэсу, асістэнтку.
Запісвалі бацьку без трактаў (рэпетыцый). Ён ніколі не збіваўся з тропу. Трымаўся упэўненна.
-- З вас, каб вучыліся, быў бы выдатны народны артыст, -- гаварылі тату масцітыя рэжысёры Уладзімір Траццякоў і Уладзімір Таміла з галоўнай рэдакцыі літаратурна-драматычных перадач.
Дзесяткі ліставанняў прыходзілі ў рэдакцыю з просьбай паўтарыць перадачы. І з дазволу тагачаснага старшыні Дзяржтэлерадыё Генадзя Бураўкіна тыя перадачы не аднойчы паўтараліся. Дзякуй Богу, я запісаў некаторыя татавы выступленні на дыскі. Час ад часу праглядваю. Бацька разварушвае кійком цяпельца бліз замка нашага слыннага вучонага земляка Наркевіча-Ёдкі, дзе векавыя дубы падпіраюць неба на беразе Нёмана, побач з Пясочным (радзімаАнатоля Астрэйкі і Адама Русака), вудзіць рыбу, распілоўвае з унукам Алёшам, маім сынам, палена, коле дровы, а за кадрам гучыць цёплы, добры, крыху глухаваты, голас:
Эх, Таццянка, эх, дзяўчынка,
Скуль узялася яна?
Таня гожая былінка,
Таня красачка-вясна.
Пашукай – не знойдзеш кралі,
Як Таццяна Чабарок:
Губкі тыя, бы каралі,
Броўкі дужачкі-шнурок.
Ганяючы па Нёмане плыты, чурылаўскія плытнікі начавалі ў Альбуці, дзе бацька пазнаёміўся з братам Якуба Коласа Юзікам. Той чытаў «Новую зямлю», а бацька яму вершаваныя паэмы брата. Плытнікаў дзядзька Юзік размяшчаў у хляве, на сенавале, а бацьку заўсёды запрашаў у хату. І гэтае знаёмства доўжылася пакуль не абмялела наша Уздзянка і не спілавалі вакол амаль усе спелыя сосны.
Рэдка хто з аднагодкаў бацькі вярнуўся з вайны. Мамін брат Юзік, мой дзядзька, даслужыўся ад радавога да малодшага лейтэнанта. Загінуў у сорак чацвёртым пад Ленінградам. І ў гэтым жа годзе аддала Богу душу яго маці Лізавета, не надоўга перажыўшы сына. Мая мама, Ніна Васільеўна, казала, што бабуля мая часта сніла перад смерцю "самага разумнага і адукаванага сыночка", які развітваўся з ёй. Захварэла на запаленне лёгкіх не ад прастуды, а ад нэндзы. Між іншым, і дзед мой Васіль памёр ад запалення лёгкіх яшчэ ў саракавым годзе. Ляжаць яны на прысынкаўскіх могілках побач са страціўшым у маленстве і юнацтве зрок, легендарным самадзейным кампазітарам Паўлам Іванавічам Шыдлоўскім, нашым далёкім сваяком, пра якога я напісаў нарыс і сцэнарый дакуметальнага фільма "Песня пшанічнага поля". Між іншым, Паўла Іванавіча любілі і паважалі Кандрат Крапіва, Паўлюк Трус, Кірыла Мазураў, Генадзь Цітовіч, Алесь Махнач, а яго песняй "Прывітальнае Маскве" адкрывалася дэкада беларускага мастацтва ў сталіцы СССР. Песню выконваў зводны хор з пяцісот артыстаў!
Настаўнікі ў нашай пачатковай школе, можна сказаць, як і Павел Іванавіч Шыдлоўскі, былі "самадзейнымі". Сем класаў за плячыма і трохмесячныя курсы. Тым не менш, яны навучылі мяне і маіх сясцёр з братам чытаць, пісаць, лічыць. А ў чацвёртым класе пашанцавала. З'явілася Тамара Сцяпанаўна Нісцюк, дыпламаваны спецыяліст. Веды ў яе былі не ў адну столку. Надзвычай цікава праходзілі ўрокі літаратуры, гісторыі і нават спеваў. Мы вучыліся танчыць. Удзельнічалі ў мастацкай самадзейнасці. Я напісаў свой першы верш "Нёман". Выйграў, як чытальнік, раённы, пасля абласны конкурс мастацкай самадзейнасці і праваліўся на рэспубліканскім, у Доме афіцэраў. Журы пахваліла верш, але "зарэзала" за слабаватую артыстычнасць. Плакаў, вядома, слёзы самахоць ліліся.
У чацвёртым класе ў вершаваным фельетоне раскрытыкаваў аграномку, якая загубіла калгасны сад. Яе муж, настаўнік Зенькавіцкай базавай школы, дзе давялося вучыцца з пятага па восьмы клас, чатыры гады еў мяне поедам. Ён выкладаў нямецкую мову, якой амаль не ведаў, тым не менш, бэсціў беспрычынна неразумнага "паэта" і на ўроках, і на бацькоўскіх сходах. Маўляў, не хачу "шпрэхаць". Я так баяўся яго, што, дальбог, лепш размаўляў па-нямецку, чым па-руску. Пры паступленні ва ўніверсітэт здаў няммову на пяцёрку, быў на грамадскіх пачатках перакладчыкам у ГДР, дзе працаваў у студэнцкім будаўнічым атрадзе. Зрэшты, і трапіў туды (конкурс дваццаць чалавек на месца!), як знаўца нямецкай мовы. Праўдзівая народная прымаўка: не было б шчасця, ды няшчасце памагло. І смех, і грэх: пры сустрэчах мой былы настаўнік прасіў ў мяне прабачэнне за прыдзіркі, а я ў адказ дзячыў яго за патрабавальнасць.
У Уздзенскай сярэдняй школе імя Пушкіна я вучыўся тры гады – з дзевятага па адзінаццаты клас. Выкладчыкі былі выдатныя. Я іх і сёння памятаю: Аксенкруг, Вус, Бернік, Бізюк, Армонік, класны кіраўнік Васіль Міхайлавіч Крысько (дэр Вася)... З роднай школай падтрымліваю цесную сувязь і сёння. Часта сустракаюся з вучнямі і настаўнікамі. Там ёсць амаль усе мае кнігі, шмат фота і нават фільмы, знятыя пад час наведвання СШ.
Пад час вучобы ў школе пісаў заметкі, замалёўкі ў райгазету. У 1968 годзе падборкі вершаў надрукавалі газета "Чырвоная змена" і часопіс "Маладосць".
Ужо ў школе я зразумеў: у адрозненні ад будучага выдатнага матэматыка Беларусі Васі Берніка, будучага мэра Мінска і пасла Сашы Герасіменкі не для мяне лагарыфмы, формулы Гінеса, законы Бойля-Марыёта. Тройку і так паставяць. Рыхтаваўся да паступлення на журфак у БДУ. Конкурс быў страшны: пятнаццаць чалавек на месца! Усе экзамены здаў на пяцёркі. Са мной вучыліся будучыя слынныя літаратары Генадзь Пашкоў, Анатоль Кудраўцаў, Алена Папова, Валерый Добкін, Ігар Асінскі; першы сакратар ЦК ВЛКСМ Вася Гурын, які на першамайскіх святах стаяў побач з Пятром Машэравым і важна махаў рукой дэманстрантам. Многіх ужо няма, загадалі доўга жыць, а іншыя, як і я, усё яшчэ спадзяюцца здзівіць чытачоў новымі творамі. З апошняга курса (за два месяцы да абароны дыпломнай работы) я загрымеў пад фанфары ў армію. Служыў у Маскве, у будбадзе. Капаў пад Хімкамі траншэі. Спёка. Гліна ліпне да ботаў. Пот па спіны цурком збягае. "Нічога, - суцяшаю сябе, - маці, каб накарміць нас, несла пяцьдзесят вёрст на гарбе з Мінска да Чурылава паўтара мяшка (!) соевай мукі... Цярпі!" І я дацярпеўся, прыехала з рэдкцыі газеты "На стройке" чорная "Волга" і падпалкоўнік Логінаў з адказным сакратаром Міляўскім забралі на сталую працу ў рэдакцыю. Ім спадабаліся мае нарысы.
Шмат пісаў. Пакідалі ў Маскве. Не даў згоды, хоць пад кепскі настрой не раз пасля шкадаваў. Быў бы, як мінімум, падпалкоўнікам, і ў сорак пяць атрымліваў пенсію. А гэта вольная воля: пішы не лухту, а раманы, аповесці, апавяданні.
Мне пашанцавала. У Мінску, пасля выпрабавальнага тэрміну, залічылі карэспандэнтам "Сельской газеты", орган ЦК КПБ, цяпер "Беларуская ніва", дзе працаваў мой аднакурснік Іосіф Сярэдзіч, а яшчэ здзіўлялі наўздзіў свежымі, арыгінальнымі нарысамі, замалёўкамі Святлана Алексіевіч, Анатоль Казловіч, Віктар Супрунчук, выдатныя журналісты Віктар Захарчук, Рыгор Кадзет, Марыя Вайцяшонак, Іна Міцкевіч... Было ў каго вучыцца, была магчымасць паказаць на што здольны сам.
За пяць гадоў ўздоўж і папярок аб'ездзіў усю Беларусь. Шмат пісаў. Шмат друкаваўся, але гэта ўсё была журналістыка. Хацелася чагосьці большага. Таму пайшоў на тэлебачанне ў літдрам, дзе працаваў рэдактарам, старшым рэдактарам, загадчыкам аддзела літаратуры. Дзевяць незабыўных гадоў. Побач сябры, супрацоўнікі рэдакцыі, вядомыя пісьменнікі Сяргей Панізнік, Валянцін Мыслівец, Мікола Маляўка, Яўген Хвалей, Алесь Кажадуб, Галіна Каржанеўская, Алесь Емяльянаў, Іосіф Скурко, Рэм Нікіфаровіч, Міхась Шушкевіч, дзесяткі пазаштатных празаікаў, паэтаў. А якія перадачы ставіліся, якія спекталі! Цудоўны перадачы, у якіх прымалі ўдзел самыя вядомыя артысты Беларусі: Аўсяннікаў, Гарбук, Захарэвіч, Дубашынскі... Творчыя партрэты Коласа, Купалы, Багушэвіча, Багдановіча, Крапівы, Быкава, Віткі, Брыля, Канстанцыі Буйло, Грахоўскага, Шамякіна, Навуменкі, Лойкі, Якімовіча...
Ці можна забыць як у далёкай вушацкай вёсачцы Бычкі здымалі сюжэт пра стогадовую маці Васіля Быкава, як рабілі перадачы "Ліра", "У сям'і адзінай", "Літаратурная Беларусь". Я ведаў (і мяне ведалі), бадай, усе літаратары Беларусі і ці не ўсе артысты мінскіх тэатраў. Была магчымасць плаціць людзям. Цяпер гэта ўсё кудысці знікла: сёння шмат каналаў, многа інфармацыі, і ні спектакляў, ні выступленняў паэтаў і празаікаў. Змяніўся час, змяніліся тэлебачанне. З экрана нам вяшчаюць пекныя секс-сімвалы, у галаве якіх пустэча, а калі і была якая звіліна, то выпрамілася з цягам часу.
Вершы з гадамі чамусьці не пісаліся. Знікла, як ранішні туман, натхненне. Вырашыў паспрабаваць свае сілы ў прозе. Напісаў аповесць "Зелле ад скрухі", пра трагічны лёс былога партызана. Хапіла розуму не несці ў рэдакцыю. Паказаў свайму сябру, выдатнаму крытыку Яўгену Лецку. Той прачытаў. Я, вядома, чакаў пахвалы.
-- Пачаў ты, Вася, на пяцёрку, - сказаў Яўген, - а закончыў на двойку. Такія неверагодныя прыгоды апісваў ў пяцідзесятых гадах твой зямляк Ілья Гурскі. Трэба аповесць скараціць, штосьці дапісаць...
Я скарачаў, дапісваў, перапісваў і, урэшце рэшт, занёс свой новаспечаны твор у часопіс "Маладосць" Уладзіміру Дамашэвічу.
-- Якраз, ні-чо-га, нават до-обра, - расцягваючы словы, сказаў праз месяц масціты празаік. – Будзем друкаваць!
Я быў ад захаплення на сёмым небе. Але прайшло ажно пяць гадоў, пакуль аповесць убачыла свет. Шукалі ў ёй заганы Васіль Гігевіч, Генрых Далідовіч, Леанід Дайнека, Анатоль Грачанікаў. Пэўна (дзякуй Лецку), не знайшлі.
У часопісе "Полымя", дзе я працаваў пасля тэлебачання, друкаваў нарысы. Пачалі выходзіць у дзяржаўных выдавецтвах кнігі. Прынялі ў Саюз пісьменнікаў Беларусі. Рэкамендавалі мая зямлячка Лідзія Арабей, сусед Артур Вольскі і найфайнейшы сябар Яраслаў Пархута, у якога, здаецца, не было ніводнага ворага, і якога любілі і згадваюць сёння добрым словам ці не ўсе літаратары аднаго і другога Саюза пісьменнікаў.
Здаецца, гэта было даўным даўно. Убачылі свет ужо больш дваццаці пяці кніг: "Сцяжына да людзей", "Дарога праз сэрца", "Вунь чурылавец пайшоў", "Дзед Манюкін не салжэ", "Дзед Манюкін і ўнукі", "Зорны россып", "Шумі, мой лес, шумі...", "Трипутник на асфальте", "Его хлебов держава", "Хай людзі бачаць" і іншыя. Пяцьдзесят дзве тысячы паасобнікаў майго "Дзеда Манюкіна..." разышліся пры бальшавіках за некалькі дзён. Мяне самога сябры сталі называць дзедам Манюкіным, кажуць, вобразы спісваў сам з сябе. Калі я дома расказваў якую-небудзь неверагодную гісторыю, бацька ўстаўляў свае тры капейкі: "Ці ж гэта проўда?". Маці казала: "Не чапляйся да сына, увесь у цябе, але ж яму плацяць за тое, што ён ілжэ не падсяваючы, а ты брэшаш, як наш Рабчык, задарма!".
На ўсё жыццё запомняцца сустрэчы з Кандратам Крапівой. Ён бываў у маёй вёсцы пасля рэвалюцыі, сябраваў з адным з чурылаўскіх настаўнікаў.
-- У вас і цяпер кажуць валэ, галубэ, братэ? – распытаў Кандрат Кандратавіч.
-- Гавораць.
-- І ў нас у Нізку таксама, а яшчэ м'яса, ав'ёс, дзве назе, дзве руцэ.
Пісьменнікі маёй Уздзеншчыны далёка не шараговыя літаратары. Крапіву, які атрымаў за тры дзесяткі вершаў усяго некалькі рублёў і з'ехаў з Мінска ў свой Нізок, вярнулі да творчасці чытачы. Яны закідалі лістамі рэдакцыі часопісаў і газет: "Дзе дзеўся Крапіва? Куды знік? Чаму не піша сваіх баек?" І аўтару "Дыпламаванага барана" давялося вярнуцца ў Мінск. А яго зямляк Паўлюк Трус павінен быў вывучаць ў універсітэце самога сябе, карацей, паэму "Дзесяты падмурак". Гэта рэдкія выпадкі ў гісторыі сусветнай літаратуры. Напрыклад, амаль наш зямляк, смалянін Аляксандр Твардоўскі пры паступленні ў літінстытут выцягнуў білет, дзе чорным па беламу было напісана: "Вобразныя сродкі ў паэме А. Твардоўскага "Краіна Муравія". У прафесара хапіла розуму адразу ж паставіць абітурыенту пяцёрку.
Я шмат чытаў і чытаю зараз. Захапляюся Чыгрынавым, асобнымі раманамі Пташнікава, Шамякіна, Быкава, Караткевіча... Перад тым, як сесці за пісьмовы стол чытаю сваіх любімых паэтаў: Коласа. Багдановіча, Труса, з маладзейшых Сербантовіча, Янішчыц, Гардзея, Камейшу... Хоць і горшая памяць у мяне, чым у бацькі, але магу працытаваць радкі з вершаў і паэм не менш ста паэтаў.
Мая мара: дажываць апошнія гады ў роднай вёсцы, куды прыеду аднойчы назаўсёды. Вось радкі паводле Аляксея Пысіна:
Я гляджу на чорнае курганне,
На траву, на рыжых мурашоў:
Ведайце, калі мяне не стане,
Я ў сваё Чурылава пайшоў.
У Чурылаве спяць вечным сном мае бацькі. Тата пражыў семдзесят зім, хоць з моцнага роду. Вайна, фашысцкі палон, катаржная праца вяскоўца падарвалі здароўе. Маці не стала ў восемдзесят чатыры гады. Нядаўна паставіў ім (таксама дзеду і бабе) новыя помнікі. Мне таксама суджана праз колькі там гадоў прысуседзіцца да іх.
Цяпер трошкі інфармацыі. У 1998 годзе стаў лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі РБ, а там заслужаным журналістам Беларусі, ганаровым членам СПБ. Не аднойчы станавіўся лаўрэатам і прызёрам рэспубліканскіх драматычных конкурсаў за камедыі для дзяцей, двойчы пераможцам рэспубліканскіх конкурсаў "Залаты Купідон" за кнігі нарысаў. Узнагароджаны ганаровымі граматамі Вярхоўнага Савета БССР, Савета Міністраў РБ, Адміністрацыі Прэзідэнта. І ўжо не я рыхтую тэленарысы пра пісьменнікаў, а здымаюць тэленарысы, пішуць рэцэнзіі пра мяне і мае кнігі. Пра такое напачатку творчасці не магло прысніцца нават у самым прыемным сне: як бы там не казалі, але добрае слова і кошцы прыемна. Хоць гады бяруць сваё, размяняў шосты дзесятак, але адчуваю, што ёсць порах у парахаўніцах. Пра планы на будучае прамаўчу: кажуць, хочаш насмяшыць Бога – раскажы пра іх.
Жонка, Людміла Іванаўна, як і яе маці, па адукацыі філолаг, спецыяліст па аўтарскіх правах, сын Алёша – афіцэр міліцыі.
Цяпер, як ніколі, шмат працую. Старшыня секцыі публіцыстыкі. Член прэзідыума Саюза пісьменнікаў Беларусі. Нядаўна прызначаны галоўным рэдактарам літаратурна-мастацкага часопіса Саюза пісьменнікаў Саюзнай дзяржавы "Белая вежа", дзе членамі рэдкаленіі старшыня Саюза пісьменнікаў Расіі Ганічаў, сакратары Саюза пісьменнікаў Расіі Іваноў, Пераяслаў, Палякоў, нашы Чаргінец, Пашкоў, Пазьнякоў, Краснова-Гусачэнка. Мне пішуць, тэлефануюць, дасылаюць свае творы па Інтэрнэту пісьменнікі не толькі нашай краіны, але Расіі, Украіны, іншых рэспублік былога СССР.
Калі сумна, точыць беларускі сплін – нэндза, еду ў родную вёску Чурылава, хаджу бацькоўскімі сцежкам, сяджу ля стогадовай, пасаджанай дзедам, дзікай грушы, а вечарамі гляджу тэленарысы пра бацьку і, здаецца, маладзею на вачах, веру ў светлы, чысты, як мая Белая Русь, заўтрашні дзень. Як там у Жэні Янішчыц? "...Сто дарог за маімі плячыма, пачынаецца ўсё з любві, а інакш і жыць немагчыма!"
Пажывём. Яшчэ не вечар.
